پیروی قائم مقام از گلستان سعدی

 از میان کسانی که از گلستان پیروی کردند، تنها کسی که گوی توفیق را از دیگران ربود، قائم مقام فراهانی است. او می گوید هرچه دارد، از سعدی است، با این حال کمتر دیده شده‌است. که وی لغت یا ترکیب یا تشبیه و یا مضمونی را از سعدی گرفته باشد؛ امّا آنچه قائم مقام از گلستان سعدی دریافت، همان راز تازه ماندن و کهنه نشدن انشای آن بود، و این نکته‌ای است که صاحب نظران به آن اشاره کرده‌اند. 

 

محجوب (1350: 334)، قریب (1310، : عو)، معین (1329: 64)، خزائلی (1344: 69)، خطیب رهبر(1384) و... شک نیست که قریحه و استعداد هنری سعدی که در حدّ نبوغ بود، عامل بسیار مهم در برتری انکار ناپذیر او نسبت به پیروان اوست. علاوه بر این، شیوة نگارش و سبک و زبان وی ویژگی‌هایی داشت که مقلّدان از درک آن عاجز بودند، به همین جهت به حریم او نتوانستند نزدیک شوند. اگر به کتاب‌هایی که به تقلید از گلستان نوشته شده توجه کنیم، می‌بینیم که توجه مقلّدان بیشتر به ظاهر کتاب و طرز تنظیم و تبویب و حتّی به نام گذاری آن معطوف بوده، و هیچ یک از آنان نتوانسته‌اند، روح زبان سعدی را درک نمایند، در صورتی که موفق‌ترین پیرو سعدی؛ یعنی قائم مقام فراهانی، هرگز نکوشید کتابی شبیه گلستان تألیف کند؛ بلکه توجه عمیق و اصلی او همواره به روح زبان سعدی و دریافتن راز توفیق او بود.

 

مقایسة سبک شناسانه گلستان و منشآت

 

الف- شکل

گلستان از نظر شکل ظاهری نثری آمیخته به نظم است، گاهی نیز بر سبیل تفنّن، حکایاتی بتمامی در قالب شعر بیان شده‌است. دیباچة آن همانند باب های هشتگانه‌اش عاری از سخنان تکلف آمیز و تلفیقی است بین حکایت پردازی و مقامه‌نویسی. هفت باب اوّل آن دارای حکایت های متنوع و باب هشتم همانند نتیجه گیری حکایت‌های باب های پیشین است، بدون اینکه حکایتی نقل شده باشد.

 

گلستان مشتمل بر مضامین و موضوعات مختلف مرتبط با زندگی است، جنبة داستانی و حکایت‌های آن با جنبه‌های ادبی در هم تنیده‌است، برخی از حکایات مانند حکایت مشت زن و جدال سعدی با مدعی بلند و شیوة نگارش آن به مقامات نزدیک است؛ امّا حکایت‌های دیگر کوتاه‌است. حکایت‌ها با جمله‌های کوتاه و یا شعر که حاوی نتیجه‌گیری است، پایان می‌یابد.

 

منشآت قائم مقام در بردارندة‌ نامه‌هایی است که نویسنده در باب موضوعات مختلف نوشته است، برخی از نامه‌ها دوستانه، خانوادگی و برخی دیگر نامه‌های دولتی و یا نامه‌هایی است که به امرای وقت و امیر زادگان و ... نوشته‌است. نثر منشآت نیز آمیخته به نظم است با این تفاوت که اوّلاً درصد شعر در منشآت کمتر از گلستان است، دیگر این که بر خلاف گلستان تماماً از خود نویسنده نیست، قائم مقام در استفاده از اشعار و امثال و جمله‌های فارسی و عربی با مهارت ، لطافت وظرافت عمل کرده‌است.

 

ب – زبان

زبان دارای دو جنبة صوری؛ یعنی دستوری و واژگانی است. یعنی قواعدی که به وسیلة آن همنشینی و ساخت کلمات و جملات بررسی می‌شود. به این معنی که «رابطة همنشینی در اصل رابطة موجود میان واحدهایی است که در ترکیب با یکدیگر قرار می‌گیرند و واحدی را از سطح بالاتر تشکیل می‌دهند.  /r/,/á/t/ بر روی محوری فرضی به نام محور همنشینی قرار می‌گیرند و واحد «تار» tar/ را می‌سازند. ... رابطه جانشینی نیز در اصل رابطه موجود میان واحدهایی به شمار می‌رود که به جای هم انتخاب می‌شوند و در همان واحد تازه‌ای پدید می‌آورند. /U/ به جای/ /á قرار می‌گیرد و تار را به تور مبدّل می‌زد» (صفوی، 1380: 28) و واحدهای معنایی زبان که اصطلاحاً به صرف یا تجزیه کلمات معروف است، مورد بررسی قرار می­گیرد، در اینجا گروه های فارسی به سه طبقة گروه اسمی، فعلی و قیدی تقسیم شده و گروه قیدی چون  جزء ارکان جمله نیست بررسی نشده، چون گروه‌های اسمی از پیوند اسم و صفت ساخته می‌شود، به بررسی صفت نیز پرداخته شده و چون حروف نیز در جملات نقش مهمّی را ایفا می‌کند، در

ترکیب‌های عطفی، متممی، ربط جمله‌های همپایه به یکدیگر و جمله‌های وابسته به هسته، تعداد و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته است و در محور همنشینی بویژه به نوع جمله‌ها و ترتیب ارکان توجه شده‌است، این بررسی نشان می‌دهد که 75% جمله‌های گلستان و 85% جمله‌های منشآت مستقل ساده هستند. جمله‌ها در گلستان کوتاه‌ترند، به همین دلیل بسامد افعال گلستان از بسامد افعال منشآت بیشتر است.

 

ذوالفقار علامی و فریبا کیانیان - مقایسه سبکی منشآت قائم مقام و گلستان سعدی